Mới đây, mạng xã hội xôn xao trước bài đăng của đạo diễn Quang Dũng (Nguyễn Quang Dũng) về việc tuyển trợ lý chuyên môn không trả lương.
Theo nội dung đăng tải trên trang cá nhân, đạo diễn Nguyễn Quang Dũng cho biết ông có nhu cầu tuyển thêm trợ lý hỗ trợ công việc chuyên môn. Các nhiệm vụ được nêu gồm tìm kiếm, tổng hợp tư liệu, ghi chép (note) và hệ thống thông tin phục vụ các buổi làm việc với đội ngũ sáng tạo và nhà sản xuất.
Bài đăng cũng nêu đây là công việc bán thời gian (part-time), không lương. Về “quyền lợi”, vị đạo diễn đề cập người ứng tuyển sẽ có thêm kinh nghiệm, cơ hội tiếp cận các dự án lớn, được làm việc cùng các nhà sáng tạo, nhà sản xuất và nhà đầu tư trên thị trường.
Sau khi lan truyền trên mạng xã hội, thông tin này tạo ra nhiều luồng ý kiến trái chiều. Không ít người đặt câu hỏi việc tuyển người làm nhưng không trả lương như vậy có phù hợp với quy định pháp luật hay không, và nếu hai bên “thỏa thuận trước” thì có được pháp luật bảo vệ.
Trước ý kiến tranh cãi của cư dân mạng, đạo diễn Nguyễn Quang Dũng đã lên bài phản hồi. Cụ thể, anh cho rằng:
Đến hiện tại, đạo diễn Nguyễn Quang Dũng đã xóa bài đăng tuyển thêm trợ lý hỗ trợ công việc chuyên môn không lương.
Rủi ro cho cả hai bên
Theo dõi vụ việc, luật sư Võ Mẫn (Công ty Luật TNHH Võ và Cộng Sự) nhận định: dựa trên các thông tin trong bài tuyển dụng, trường hợp này có nguy cơ không phù hợp quy định pháp luật, bởi bên tuyển dụng có yêu cầu công việc và có sử dụng kết quả lao động.
Luật sư nhấn mạnh pháp luật Việt Nam không có khái niệm “tuyển dụng người lao động làm việc không hưởng lương”. Khi đã tuyển nhân sự để làm việc, nguyên tắc bắt buộc là phải trả lương.
Bộ luật Lao động 2019 cũng quy định người lao động làm việc bán thời gian vẫn được hưởng lương và được bảo đảm các quyền, nghĩa vụ như người lao động làm việc trọn thời gian, đồng thời không bị phân biệt đối xử.
Luật sư phân tích thêm, trường hợp học nghề, tập nghề theo Điều 61 Bộ luật Lao động 2019 chỉ được coi là hợp pháp khi mục đích chính là đào tạo, không khai thác sức lao động và không sử dụng kết quả công việc cho hoạt động nghề nghiệp hoặc lợi ích kinh tế của bên tiếp nhận.
Đáng chú ý, ngay trong thời gian học nghề, tập nghề, nếu người học trực tiếp lao động hoặc tham gia lao động thì vẫn phải được trả lương theo mức do hai bên thỏa thuận.
“Việc gọi vị trí là trợ lý, cộng tác viên hay thực tập sinh không làm thay đổi bản chất pháp lý. Nếu người được tuyển thực tế làm việc theo sự phân công, chịu sự quản lý và kết quả công việc phục vụ trực tiếp cho dự án thì vẫn được coi là quan hệ lao động, bất kể tên gọi”, luật sư cho hay.
Từ đó, việc không trả lương, kể cả trong trường hợp người lao động “tự nguyện”, vẫn có thể bị xác định là trái luật. Rủi ro phát sinh gồm bị xử phạt vi phạm hành chính theo Nghị định 12, bị buộc truy trả tiền lương, truy đóng các khoản bảo hiểm bắt buộc, đồng thời đối mặt nguy cơ tranh chấp lao động và ảnh hưởng uy tín, hình ảnh.
Với người lao động, luật sư cho rằng rủi ro lớn nhất là khó có đủ cơ sở pháp lý và chứng cứ để bảo vệ quyền lợi, đặc biệt khi không có hợp đồng lao động hoặc không có thỏa thuận bằng văn bản rõ ràng. Khi phát sinh tranh chấp, người lao động phải tự chứng minh quan hệ lao động thực tế, tốn thời gian và chi phí.
Ngoài ra, người lao động có thể không được bảo đảm đầy đủ các quyền lợi về tiền lương, mức lương tối thiểu, an toàn, vệ sinh lao động và các chế độ bảo hiểm liên quan.
Luật sư cũng lưu ý nguy cơ khác là công sức lao động không được ghi nhận tương xứng, nhất là khi kết quả công việc được sử dụng trực tiếp cho dự án hoặc lợi ích kinh tế của bên sử dụng lao động nhưng thiếu cơ chế pháp lý rõ ràng để xác lập quyền lợi.
Nguy cơ tạo tiền lệ không phù hợp
Dưới góc độ pháp lý, luật sư Võ Mẫn đánh giá việc tuyển dụng hoặc sử dụng lao động không trả lương, nếu được chấp nhận và lặp lại, có thể tạo ra tiền lệ trái với các nguyên tắc nền tảng của pháp luật lao động Việt Nam.
Theo luật sư, pháp luật lao động được xây dựng trên nguyên tắc bảo vệ người lao động là bên yếu thế trong quan hệ lao động, trong đó tiền lương là quyền cơ bản và mang tính bắt buộc. Nếu các hình thức làm việc không lương dưới danh nghĩa “học hỏi”, “trải nghiệm” trở nên phổ biến, ranh giới giữa học nghề và quan hệ lao động sẽ bị xói mòn, khiến quyền được trả lương và các quyền lợi tối thiểu khác bị xem nhẹ.
Về lâu dài, điều này có thể dẫn đến cạnh tranh không lành mạnh trên thị trường lao động, khi một số chủ thể cắt giảm chi phí bằng cách sử dụng lao động không lương, gây bất lợi cho các đơn vị tuân thủ đúng quy định.
Đồng thời, người lao động trẻ, người mới vào nghề vốn đã yếu thế hơn càng dễ bị đặt vào vị thế pháp lý bất lợi và khó bảo vệ quyền lợi chính đáng.
Từ những phân tích trên, luật sư khuyến nghị không nên coi việc “tuyển không lương” là một thực tiễn bình thường, mà cần nhìn nhận và kiểm soát chặt chẽ theo đúng tinh thần bảo vệ của Bộ luật Lao động.
“Cả hai bên không nên đánh tráo khái niệm giữa học nghề và làm việc. Minh bạch ngay từ đầu về bản chất quan hệ và tuân thủ đúng khung pháp luật lao động là cách tốt nhất để hạn chế rủi ro”, luật sư nêu quan điểm.
